Public Domain (พับลิคโดเมน) หรือที่ในภาษาไทยเรียกว่า “สาธารณสมบัติ” หรือ “สมบัติสาธารณะ” หมายถึง ผลงานสร้างสรรค์ต่างๆ ที่ไม่อยู่ภายใต้การคุ้มครองของกฎหมายลิขสิทธิ์อีกต่อไป ทำให้สาธารณชนสามารถนำผลงานเหล่านั้นไปใช้ประโยชน์ได้อย่างเสรี โดยไม่ต้องขออนุญาตจากเจ้าของลิขสิทธิ์เดิม และไม่มีค่าใช้จ่าย
ลักษณะสำคัญของ Public Domain:
- ไม่มีเจ้าของลิขสิทธิ์: สิทธิ์ในการควบคุมการใช้งานผลงานนั้นสิ้นสุดลงแล้ว
- ใช้งานได้อย่างเสรี: ทุกคนสามารถทำซ้ำ ดัดแปลง เผยแพร่ หรือใช้ในเชิงพาณิชย์ได้โดยไม่มีข้อจำกัดทางลิขสิทธิ์ (แต่อาจมีข้อควรระวังในเรื่องอื่นๆ เช่น สิทธิส่วนบุคคล หรือเครื่องหมายการค้าที่ยังคงอยู่)
- เป็นสมบัติร่วมกันของสาธารณะ: ถือเป็นแหล่งทรัพยากรทางปัญญาและวัฒนธรรมที่ทุกคนสามารถเข้าถึงและนำไปต่อยอดได้
ผลงานจะกลายเป็น Public Domain ได้อย่างไร?
มีหลายกรณีที่ทำให้ผลงานกลายเป็นสาธารณสมบัติ ได้แก่:
- การหมดอายุการคุ้มครองลิขสิทธิ์: กฎหมายลิขสิทธิ์ในแต่ละประเทศกำหนดระยะเวลาการคุ้มครองไว้ เมื่อครบกำหนดระยะเวลานั้นแล้ว ผลงานจะตกเป็นสาธารณสมบัติโดยอัตโนมัติ ตัวอย่างเช่น ในประเทศไทย โดยทั่วไปลิขสิทธิ์จะมีอายุการคุ้มครองตลอดชีวิตของผู้สร้างสรรค์ และคุ้มครองต่อไปอีก 50 ปีนับแต่ผู้สร้างสรรค์ถึงแก่ความตาย
- เจ้าของลิขสิทธิ์สละสิทธิ์: เจ้าของลิขสิทธิ์อาจประกาศอย่างชัดแจ้งว่าจะสละสิทธิ์ในผลงานของตน ทำให้ผลงานนั้นกลายเป็นสาธารณสมบัติทันที
- ผลงานที่ไม่เข้าข่ายการคุ้มครองลิขสิทธิ์ตั้งแต่ต้น: ผลงานบางประเภทไม่ได้รับความคุ้มครองตามกฎหมายลิขสิทธิ์ เช่น ข้อเท็จจริงทั่วไป แนวความคิด ข่าวสารประจำวัน (ในส่วนของเนื้อหาข่าว ไม่ใช่การนำเสนอ) หรือผลงานของหน่วยงานราชการบางประเภท (ขึ้นอยู่กับกฎหมายของแต่ละประเทศ)
- ไม่สามารถหาตัวเจ้าของลิขสิทธิ์ได้ (Orphan Works): ในบางกรณี หลังจากพยายามค้นหาเจ้าของลิขสิทธิ์อย่างเต็มที่แล้วแต่ไม่พบตัว ผลงานนั้นอาจถูกพิจารณาให้ใช้งานได้ในลักษณะคล้ายสาธารณสมบัติ (กฎเกณฑ์ในเรื่องนี้อาจแตกต่างกันไป)
ตัวอย่างผลงานที่อาจเป็น Public Domain (ขึ้นอยู่กับกฎหมายของแต่ละประเทศและปีที่สร้างสรรค์):
- วรรณกรรมคลาสสิกหลายเรื่อง เช่น งานเขียนของวิลเลียม เชกสเปียร์, เทพนิยายปรัมปราอย่างซินเดอเรลล่า หรือเจ้าหญิงนิทรา (ในฉบับดั้งเดิม)
- ภาพยนตร์เก่าบางเรื่อง
- ผลงานศิลปะและดนตรีที่ผู้สร้างสรรค์เสียชีวิตไปนานแล้วและระยะเวลาคุ้มครองลิขสิทธิ์สิ้นสุดลง เช่น ภาพวาดโมนาลิซา (ตัวภาพวาดเองเป็นสาธารณสมบัติ แต่ภาพถ่ายหรือการทำซ้ำใหม่อาจมีลิขสิทธิ์ของตนเอง)
- ตัวละครบางตัวในเวอร์ชันดั้งเดิม เช่น วินนี-เดอะ-พูห์ ในหนังสือฉบับปี 1926
ความสำคัญของ Public Domain:
Public Domain มีความสำคัญอย่างยิ่งต่อการสร้างสรรค์นวัตกรรม การศึกษา และวัฒนธรรม เนื่องจากเป็นแหล่งข้อมูลและความรู้ที่เปิดกว้างให้ทุกคนสามารถนำไปใช้เป็นแรงบันดาลใจ ต่อยอด สร้างสรรค์ผลงานใหม่ๆ หรือใช้เพื่อการเรียนรู้และการวิจัยได้อย่างอิสระ ส่งเสริมให้เกิดความหลากหลายทางวัฒนธรรมและการพัฒนาองค์ความรู้ของสังคมโดยรวม
